Μεγάλη Σαρακοστή
Αναστάσιος Λαμπρινόπουλος
Λέγεται η περίοδος των 40 ημερών πριν τη Μ. Εβδομάδα. Αρχίζει δηλαδή από την Κυριακή της Τυροφάγου και τελειώνει το Σάββατο του Λαζάρου. Πρόκειται για μια περίοδο νηστείας, συμμετοχής στη λατρεία, προσευχής και αγαθών έργων.
Ο αριθμός “σαράντα” θεωρείται ιερός και έχει καθοριστεί κατά μίμηση βιβλικών προτύπων: Ο Μωυσής στο όρος Σινά νήστεψε σαράντα μέρες προτού συναντήσει το Θεό, το ίδιο και ο προφήτης Ηλίας. Ιδιαίτερα όμως επέδρασε το παράδειγμα του Κυρίου ο οποίος πριν αρχίσει τη δημόσια δράση του, νήστεψε” ημέρας τεσσαράκοντα και νύκτας τεσσαράκοντα”(Ματθ.4,2).
Η περίοδος της Σαρακοστής περιλαμβάνει πέντε Κυριακές, που αριθμούνται κατά σειρά Α,Β,Γ,Δ και Ε Κυριακή των Νηστειών. Αν θέλει κανείς να ζήσει την κατάνυξη και το μεγαλείο της Μ. Σαρακοστής πρέπει να συμμετέχει στις ακολουθίες και την εν γένει λατρεία αυτών των ημερών. Και πραγματικά η λατρεία είναι αυτή που κατά κύριο λόγο συμβάλλει στη δημιουργία ανάλογης ατμόσφαιρας, ανάλογου κλίματος, ώστε να μεταδοθεί στους πιστούς το πνεύμα των ημερών και να βιώσουν το μήνυμά της δηλαδή τη χαρμολύπη (λύπη και χαρά), που φτάνει με το Πάσχα.
Οι ακολουθίες της Μ. Σαρακοστής έχουν μια ιδιαιτερότητα… Κάθε Κυριακή τελείται η Θ. Λειτουργία του Μ. Βασιλείου αντί αυτής του Αγ. Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Τα απογεύματα τελείται το Μ. Απόδειπνο. Κάθε Τετάρτη και Παρασκευή τελείται η λειτουργία των Προηγιασμένων (λέγεται έτσι επειδή τα Θ. Δώρα έχουν καθαγιαστεί από την προηγούμενη Κυριακή), γιατί δεν γίνονται Θ. Λειτουργίες τις καθημερινές, επειδή θεωρείται περίοδος πένθους (γι αυτό άλλωστε δε γίνονται γάμοι, βαφτίσια). Στις τέσσερις πρώτες Παρασκευές τελείται η όμορφη ακολουθία του Ακάθιστου Ύμνου χωρισμένου σε 4 τμήματα (Χαιρετισμοί) και την Παρασκευή της Ε΄εβδομάδας τελείται (ολόκληρος) ο Ακάθιστος ΄Υμνος. Επίσης κάθε Κυριακή απόγευμα τελείται ο Κατανυκτικός Εσπερινός.
Λαογραφικά της Σαρακοστής
Με το ξεψύχισμα της Τυρινής, ο ελληνικός λαός αντιμετωπίζει με δυο απόψεις την έννοια της Κ. Δευτέρας:
Οι μεν, με τη φόρα που έχουν πάρει στον εύκολο δρόμο της χαράς και της ελαφρότητας, εννοούν να “καθαρίσουν” όλα τα λιπαρά περισσεύματα των ημερών, οι δε να προετοιμαστούν σωματικά και ψυχικά, για τη σαρανταήμερη περίοδο της νηστείας και της προσευχής.
Όπως οι πρώτοι, σκέπτονται ιδιαίτερα οι Θρακιώτες, οι Χιώτες, οι Μωραίτες, οι Καρπαθίτες και λοιποί, για να μην πούμε οι περισσότεροι ΄Ελληνες. Έτσι στην Κάρπαθο πχ συνηθίζουν να μουτζουρώνονται με καπνιές τηγανιού και να ντύνονται καμουζέλες(μασκαράδες). Άλλος κάνει τη γριά, άλλος τον Αράπη, κι άλλος τον καδή. Άλλοι πάλι φοράνε δέρματα ζώων. Ανάλογες τελετές γίνονται στη Θράκη όπου στόλιζαν και τη βοδάμαξα και ανέβαζαν τον “αρχηγό” των σκύλων κι ένα βαρέλι του κρασιού. ΄Ετσι πιθανώς εξηγείται και το όνομα Σκυλοδευτέρα.
Στη θήβα και τη Μεθώνη γίνεται ο βλάχικος γάμος κατά τον οποίο η νύφη γυρίζει με κουδούνια στο λαιμό και το συμπεθεριό καβάλα σε ζώα (Γαιδουροδευτέρα).
Στην Κορώνη γίνεται η κηδεία του “Τυροφάγου” με κωμικά μοιρολογήματα των γυναικών.
Στη Νάξο ντύνονται φουστανελάδες με πολύχρωμες κορδέλες και φλουριά και τραγουδούν : “έφυγεν η Αποκριά με γλέντια, με παιγνίδια κι εμπήκεν η Σαρακοστή μ’ ελιές και με κρομμύδια”.
Ο κοντινός αποχωρισμός των χαρούμενων ημερών της Αποκριάς δίνει μια τελευταία ευκαιρία διασκέδασης, με την ομαδική έξοδο στην ύπαιθρο, την εξοχή, τα παραθαλάσσια όπου συνεχίζονται οι μιμικές παραστάσεις, τα τραγούδια, τα μασκαρέματα, οι χοροί, το πέταγμα των αετών και λοιπά.
Κι έτσι ως μόνη θρησκευτική νηστίσιμη ανάμνηση μένει η αθάνατη… λαγάνα, (ψωμί άζυμο-λαγανόψωμο στη Ζάκυνθο)- “το λάγανο ή λαγάνιον των Αρχαίων” με τα μαρουλοκρέμυδα, το χαλβά και τις ελιές.
Αυτή είναι η εύθυμη πλευρά της Καθαροδευτέρας. Η άλλη είναι η κατσουφιασμένη.
Σε πολλά μέρη με το ξημέρωμα πρέπει να γίνει το ξάρτυσμα (όπως στην Κεφαλλονιά και την Ύδρα), ν’ απαλλαγεί δηλαδή το σπίτι από τ’ αρτυσμένα περισσεύματα τα οποία τα ρίχνουν στους σκύλους.
Σε άλλα μέρη για να είναι απόλυτα σίγουροι για τον καθαρισμό τους πλένουν καλά το μαγειρείο και τα μαγειρικά σκεύη με ζεστό νερό ή θολόσταχτη. Στο Μανιάκι της Πελοποννήσου δε δέχονται κανένα στο σπίτι τους, ιδίως τους ξενόμερους.
Αφήνουμε λοιπόν το “Απονήστειο”, όπως λεν οι Μανιάτες τη περίοδο της Αποκριάς και μπαίνουμε στην “Πρωτονήστιμη βδομάδα” ή το “Πρωτονήστιμον” (κατά τους Μεγαρίτες), την Καθαροβδομάδα (κατά τους Θεσσαλούς), ή “Πρωτοβδόμαδο” (κατά τους Κρητικούς). Η πρώτη μέρα λέγεται Πρωτονήστιμη από τους Ναξιώτες, Σαντοριναίους, Συμιακούς, Πρωτονηστεία από τους Μανιάτες, Δευτέρα της Καθαρής από τους Ικαριώτες και Αρχιδευτέρα από τους Πόντιους.
Ο τρόπος που φαντάζεται ο λαός τη Σαρακοστή και οι εκφράσεις που χρησιμοποιεί στη γλώσσα του ποικίλουν. Συνήθως τη βλέπει σα Καλόγρια μ’ εφτά πόδια (τις εφτά εβδομάδες της). ΄Ετσι πχ οι Χιώτες τη σχεδιάζουν σ’ ένα χαρτί κόβοντάς τη με το ψαλίδι, και χωρίς στόμα-μια που νηστεύει συνεχώς! Κάθε Σάββατο που περνά, της κόβουν κι από ένα πόδι, για να γλιτώνουν και συμβολικά από τις στερήσεις που τους επιβάλλει.
Στον Πόντο, άλλοτε, έμπηγαν εφτά φτερά κότας σε μια πατάτα ή ένα κρεμμύδι και το κρεμούσανε στο ταβάνι του σπιτιού αφαιρώντας από ένα φτερό κάθε Σάββατο.
Για τη χρήση του ονόματος της στην καθημερινή μεταφορική φρασεολογία, δυο πράγματα προσφέρει στο λαό η Σαρακοστή: το μάκρος και την αδυναμία της. Έτσι όταν θέλουμε να χαρακτηρίσουμε μια γυναίκα ψηλή κι αδύνατη, τη λέμε πως είναι σαν “μακριά Σαρακοστή” ή “Σαρακοστιανή”, σε αντίθεση με την “Πασχαλινή”.
Το παραπάνω άρθρο φιλοξενείται στο 2ο τεύχος της εφημερίδας μας.
