Φανοί Κοζάνης
Λευτέρης Μαστραγγελής
Ο Σύλλογος μας «τ’ αλωνάκι» (στον οποίο είμαι μέλος και χορευτής), επισκέφτηκε το τριήμερο της αποκριάς την Κοζάνη. Στην πόλη αυτή κατοικώ τα τελευταία χρόνια μιας και είμαι φοιτητής. Γνωρίζοντας λοιπόν ότι γίνεται στην πόλη αυτή ένα μοναδικό τοπικό αποκριάτικο έθιμο, «Οι Φανοί», θέλησα μέσα από μαρτυρίες γερόντων αλλά και όπου αλλού μπορούσα, να το καταγράψω. Συνάντησα τον πρόεδρο του πολιτιστικού συλλόγου «Φανός Σκ’ρκας», τον κ.Λάζαρο Μουζιάκη, ο οποίος μου μίλησε σχετικά με την ιστορία του εθίμου.
«Αποκριές στην Κοζάνη. Έχει μεγάλη ιστορία η αποκριά εδώ. Βασικός στόχος της Αποκριάς για μας είναι η συμμετοχή του κόσμου. Θέλουμε πολύ να συμμετέχει ο κόσμος, γιατί με αυτόν τον τρόπο μένουν και ζουν τα τραγούδια μας, μέσα από το έθιμο.
– Ο κόσμος συμμετέχει; Υπάρχει ανταπόκριση;
Οι επισκέπτες πλησιάζουν από περιέργεια στην αρχή, είναι λίγο μουδιασμένοι, αλλά ύστερα από τα κεράσματα και τα τραγούδια, μπαίνουν σιγά σιγά στο πνεύμα, γινόμαστε όλοι ένα, γιατί εδώ έχουμε Αποκριά και όχι καρναβάλι.
– Πώς βρήκατε εσείς το έθιμο; Το συνεχίζετε όπως τότε;
Μα φυσικά, αυτό είναι και το ζητούμενο. Να μείνει έτσι όπως τότε. Οι προετοιμασίες άρχιζαν τη Μικρή Αποκριά, την πρώτη εβδομάδα δηλαδή, οπότε και φτιαχνόταν στις γειτονιές η κατασκευή πάνω στην οποία άναβαν φωτιά με ξερόκλαδα. Τη στήριζαν με τέσσερα ψηλά κοντάρια που τα συνέδεαν μεταξύ τους με σύρματα. Ταυτόχρονα έβγαινε το τσινί (τσίγκινο πιάτο) στα γύρω σοκάκια. Άρχιζε δηλαδή ο έρανος, για να συγκεντρωθεί το ποσό που χρειαζόταν για το άναμμα του Φανού…Με τις δεκάρες που έπεφταν στο πιάτο δεν συγκεντρωνόταν το απαραίτητο ποσό βέβαια. Γι’ αυτό έπρεπε να μαζευτεί η γειτονιά και να συνεισφέρουν όλοι στον κοινό σκοπό.
Ο Φανός ήταν στη θέση όλη την εβδομάδα και το πρωί της Μεγάλης Αποκριάς στολιζόταν ο χώρος γύρω απ’ αυτόν. Έβγαιναν οι άντρες με το κρασί και τα κεράσματα που ετοίμαζαν οι νοικοκυρές της γειτονιάς, κοζανίτικες πίτες, λουκάνικα, τιρί κι ότι άλλο μπορούσε να προσφέρει η κάθε μία, στους χορευτές και στους επισκέπτες. Όλα πλέον ήταν έτοιμα για τη μεγάλη γιορτή!
Ο Φανός αποτελείται από τους χορευτές και από τον πρωταγωνιστή που σέρνει το χορό. Αυτοί είναι η ψυχή του χορού. Ο χορός αρχίζει με ελαφρά τραγούδια λεβεντιάς, τα οποία απευθύνονται σε παλικάρια που θυσιάστηκαν για την ελευθερία του τόπου τους, συνεχίζει με ερωτικά, τραγούδια της αγάπης. Σε αυτά τα τραγούδια βλέπουμε το κοζανίτικο συγκαλυμμένο χιούμορ. Έπειτα έρχονται τα σατυρικά.
Όταν πια αποχωρούσαν τα γυναικόπαιδα, πολύ αργά το βράδυ, άρχιζαν τα άλλα τραγούδια, τα βωμολοχικά, πέρα για πέρα ακατάλληλα. Ο πρωταγωνιστής που σέρνει το χορό, στέκεται ακίνητος, καθώς και οι χορευτές, σε κύκλο γύρω από’ το φανό.
Αρχίζει να χτυπάει τις παλάμες των χεριών του ρυθμικά και χωρίς να προχωράει διόλου απ’ τη θέση του, τραγουδάει. Στη συνέχεια θα σταματήσει το τραγούδι και οι υπόλοιποι, χτυπώντας τις παλάμες των χεριών τους, θα επαναλάβουν χορεύοντας. Ο πρωταγωνιστής ξανατραγουδά, και έτσι συνεχίζουν για πολλές ώρες κατά τη διάρκεια της νύχτας. Καθώς προχωρούσε η ώρα, τα τραγούδια γίνονταν πιο σκληρά…Έπρεπε να φτάσει όλη η συντροφιά να είναι σε κέφι, ώστε στη συνέχεια να πάνε για ύπνο.
Αυτά ακριβώς κάνουμε και σήμερα. Απλά τότε γινόταν σε λιγότερα σημεία στη πόλη. Ο πληθυσμός όμως του τόπου μεγάλωνε συνέχεια και περίπου από το 1983 και μετά, δημιουργήθηκε η υποδομή ώστε να γίνεται το έθιμο αυτό κάθε μέρα.
Από την Τσικνοπέμπτη κάθε μέρα και ένας φανός έχει την τιμητική του. ο κάθε γειτονικός Φανός ξεκινούσε από την έδρα του με το δικό του κόσμο, ντυμένοι με παραδοσιακές φορεσιές και ορχήστρα και περνώντας από κεντρικά σημεία, πήγαιναν στο Δημαρχείο. Εκεί χόρευαν και επέστεφαν ξανά στη βάση τους, για να ξεκινήσουν το γλέντι του Φανού. Την Μεγάλη Κυριακή της αποκριάς, άναβε πρώτα ο κύριος Φανός από το Δήμαρχο, στην κεντρική πλατεία. Ξεκίναγε εκεί το γλέντι και αργά το απόγευμα ξεκινούσαν όλοι οι Φανοί στις γειτονιές.
– Σε όλους τους Φανούς παίζει πάντα και η ορχήστρα;
Ναι. Παλιά βέβαια δεν είχε. Η ορχήστρα ήρθε αργότερα στο έθιμο. Έχει βοηθητικό ρόλο, γιατί οι τραγουδιστές δεν μπορούσαν να τραγουδούν όλο το βράδυ. Οι Φανοί στην Κοζάνη είναι παρειϊστικοι. Κάθε γειτονιά είχε τη παρέα της, δηλαδή κάποιους που θα μπορούσαν να πουν τα τραγούδια και αυτούς που ακολουθούσαν…
Θέλω να πιστεύω ότι αυτό το έθιμο επειδή είναι και μοναδικό, δηλαδή δεν παρουσιάζεται σε άλλα μέρη, θα μείνει για πάντα ζωντανό και ανέπαφο εδώ στην Κοζάνη, για να εμπλουτίζει την ιστορία της.
Το παραπάνω άρθρο, φιλοξενείται στο 18ο τεύχος της εφημερίδας μας.
